تعريف و ماهيت
زماني که يک سرمايه‌گذار، محقق، دست‌اندرکار يا هر علاقمند به بازار اوراق بهادار تمايل به بررسي روند قيمت يا بازدهي سهام يک شرکت مشخص را داشته باشد به راحتي و با دست‌يابي به قيمت سهام و سود شرکت مورد نظر، قادر به انجام بررسي مزبور خواهد بود. اما انجام اين بررسي براي تمامي يا گروهي از شرکت‌ها تنها با بررسي قيمت تک‌تک آنها امکان‌پذير نيست و نياز به استفاده از نماگري دارد که وضعيت عمومي قيمت يا بازدهي در ميان شرکت‌هاي مورد بررسي را نشان مي‌دهد. شاخص‌ها نماگرهايي هستند که وظيفة عيان‌ساختن شرايط عمومي قيمت يا بازدهي در ميان تمام يا گروهي از شرکت‌هاي پذيرفته شده در بورس را بر عهده گرفته‌اند. از اين رو مي‌توان شاخص را نماگري ناميد که نشان‌دهندة سطح عمومي پارامتري مشخص (به طور معمول قيمت يا بازدهي) در ميان گروهي از متغيرهاي مورد بررسي (تمام يا گروهي از شرکت‌ها) است. بنابراين شاخص کل قيمت نماگري است که سطح عمومي قيمت کل شرکت‌هاي پذيرفته شده در بورس را نشان مي‌دهد. به همين ترتيب شاخص بازدهي (قيمت و بازدة نقدي) نيز نشان‌دهندة سطح عمومي بازدهي کل شرکت‌هاي پذيرفته در بازار اوراق بهادار است.
طبقه‌بندي
تقسيم و طبقه‌بندي شاخص‌ها با توجه به تعريف آنها قابل درک است. مطابق تعريف، شاخص نماگري است که سطح عمومي پارامتري مشخص (معمولاً قيمت يا بازدهي) درميان گروهي از متغيرها (تمام يا گروهي از شرکت‌ها) را نشان مي‌دهد. از اين رو شاخص با توجه به پارامتر مورد بررسي به شاخص قيمت و شاخص بازدهي تقسيم مي‌شود. در بورس تهران شاخص قيمت با نام TEPIX و شاخص بازدهي يا همان شاخص قيمت و بازده نقدي نيز با نام TEDPIX شناخته مي‌شوند که هر يک به ترتيب نشانگر سطح عمومي قيمت و بازدهي کل بازار سهام تهران هستند. از سوي ديگر، شاخص‌ها با توجه به متغيرهاي مورد بررسي نيز تفکيک‌پذيرند. شاخص کل تمامي شرکت‌هاي بورس را دربرمي‌گيرد، شاخص صنعت شرکت‌هاي توليدي و شاخص مالي شرکت‌هاي گروه خدمات مالي و سرمايه‌گذاري را شامل مي‌شود. به همين ترتيب، صنايع مختلف نيز هر يک شاخص‌هاي خود را دارند؛ شاخص استخراج کانه‌هاي فلزي، شاخص ساخت منسوجات و شاخص سيمان، آهک و گچ مثال‌هايي از اين دست هستند که هر يک سطح عمومي قيمت شرکت‌هاي فعال در آن صنعت را نشان مي‌دهند.
انواع شاخص‌ها در بورس اوراق بهادار تهران:
الف) شاخص كل قيمت
ب) شاخص كل قيمت به تفكيك تابلوي اصلي و فرعي
ج) شاخص بازده نقدي
د) شاخص بازده نقدي و قيمت
ه) شاخص قيمت مالي
و) شاخص قيمت صنعت
ز) شاخص قيمت به تفكيك هر صنعت
ح) شاخص قيمت 50 شركت فعال‌تر
كاربرد و تفسیر شاخص
تعريف شاخص نشان مي‌دهد که کاربرد آن نشان‌دادن سطح عمومي قيمت يا بازدهي کل در ميان تمام يا گروهي از شرکت‌هاي پذيرفته شده در بورس است. به بيان ديگر، شاخص شرايط عمومي شرکت‌هاي مورد بررسي را نشان مي‌دهد و معياري براي سنجش وضعيت کلي بازار اوراق بهادار يا وضعيت بخش يا صنعت خاصي در اين بازار است. براي مثال، شاخص کل قيمت نشان مي‌دهد که سطح عمومي قيمت شرکت‌هاي بورس در چه وضعيتي قرار دارد. توجه به اين نکته ضروري است که شاخص‌ها سطح قيمت را در مقايسه با تاريخ مشخصي که تاريخ مبداء نام دارد نشان مي‌دهند. به عبارت ديگر سطح شاخص‌ها نسبت به تاريخ مبداء يا همان زمان آغاز محاسبة شاخص سنجيده مي‌شود. به طور معمول، ميزان شاخص‌ها در تاريخ مبداء 100 در نظر گرفته مي‌شود. بنابراين، اگر عدد شاخص يک سال پس از آغاز محاسبه يا همان تاريخ مبداء برابر 200 شود، اين امر نشان مي‌دهد که سطح عمومي قيمت سهام نسبت به تاريخ مبداء 2 برابر شده است. بنابراين و به طور کلي در تفسير شاخص تغييرات اهميت بيشتري از ميزان مطلق آن دارند. اگر ميزان مطلق شاخص کل قيمت 12000 اعلام شود، اين عدد به تنهايي قابل تفسير نخواهد بود اما اگر مشخص شود که مقدار شاخص در ماه گذشته 10000 و در تاريخ مبداء 100 بوده، محقق درمي‌يابد که سطح عمومي قيمت سهام شرکت‌ها از ماه گذشته 20 درصد و از تاريخ مبداء 11900 درصد افزايش يافته است. اين نکته نيز حائز اهميت است که شاخص سطح عمومي قيمت‌ها يا بازدهي را نشان مي‌دهد و کاهش يا افزايش آن لزوماً بيانگر صعود يا نزول تمامي شرکت‌ها نيست و چه بسا بخشي از شرکت‌ها با افزايش قيمت همراه باشند اما نزول قيمت تعداد بيشتري از شرکت‌ها يــا شرکت‌هايي با حجم بيشتر، سطــح عمومي قيمت‌ها و در نتيجه ميزان شاخص را کاهش دهد.
بطور خلاصه کاربردهای شاخص عبارتند از:
— اعداد شاخص بيان اطلاعات عمومي و كلي در مورد ساختار بازار است. در واقع شاخص مانند يك دماسنج وضعيت كلي اقتصاد و بازار را نشان مي‌دهد. معمولاً از كاهش شاخص به معناي ركود اقتصادي و افزايش آن به مفهوم رونق اقتصادي تعبير مي‌شود.
— شاخص ابزاري است براي مقايسه تغييرات يك پديده در دو زمان متفاوت.
— از بررسي اعداد شاخص، تغييرات احتمالي قيمت‌ها در آينده را مي‌توان دنبال كرد.
— شاخص ابزاري براي مقايسه تغييرات گروهي چند پديده با يكديگر است. با استفاده از شاخص قيمت مي‌توان صنايع مختلف را با يكديگر مقايسه كرد.